دانلود کتاب pdf سفالهای اشکانی و ساسانی

لینک دانلود:

http://s7.picofile.com/file/8248494684/%D8%B3%D9%81%D8%A7%D9%84.pdf.html

چکیده:

از نظر مطاللعات باستان شناختی ، داده های تدفین مردگان  وا داب مرتبط با ان، اطلاعات ارزشمندی را در زمینه  جنبه های غیر مادی فرهنگ های  پیش از تاریخ فراهم می اورد .در این مقاله اداب تدفین دوره فرهنگی عصر اهن ایران در نیمه غربی فلات ایران مورد تحلیل قرار گرفته است .به نظر می رسد در این دوره پایه های اولیه اعتقادات جدید مذهبی مردمان ساکن در ایران  پایه ریزی شده است .بازتاب این تحول در همگونی نسبی  شواهد باستان شناسی دیده می شود .در این دوره شیوه های زندگی یکجانشینی و کوچگری رایج یوده است .افزون بر ان ،در این مقاله چشم انداز های پژوهشی ،متدولوژی و محدودیت های مطالعاتی مورد توجه قرار گرفته است . 

مقدمه:

تبیین جنبه های غیر مادی فرهنگ های پیش از تاریخ ایران ،به دلیل نبود رهیافت های تئوریک و روش شناختی مناسب  یکی از پیچیده ترین شاخه ها ی پژوهشی باستان شناسی می باشد .برخلاف جنبه های مادی ،نشانه های ملموس جنبه های معنوی فرهنگ ها به صورت محدود از حفاری های باستان شناسی کشف می شود .در عین حال بدون تبیین جنبه های غیر مادی فرهنگ های پیش از تاریخ هر گونه تحلیلی از این فرهنگ ها یکسویه خواهد بود . چون در هر حال فرهنگ ها چه در گذشته و حال دارای دو بعد مهم مادی و معنوی می باشند و لزوم اگاهی بدان ها از هر نظر ضروری است .

یکی از مهم ترین داده های منسجم باستان شناسی که بیشترین اطلاعات را درباره جنبه های معنوی فرهنگ های پیش از تاریخ در اختیار باستانشناسی قرار میدهد قبور و سنت های تدفینی پیش از تاریخ می باشد ،همچنانکه امروزه نیز بدین گونه است .ازسوی دیگر قبور و اشیای داخل انها را می توان به عنوان تصویر زنده ای از لحظات خاص زندگی جوامع گذشته در نظر گرفت .افزون بر ان ،قبور و شیوه های تدفینی اطلاعات بسیاز زیادی در زمینه گاه نگاری ،قوم نگاری،انسان شناسی،روابط اجتماعی و اقتصادی و طبقات اجتماعی در اختیار پژوهشگران قرار میدهد.مطالعه و بررسی طبقات اجتماعی یک ره یافت ریشه دار در باستان شناسی می باشد (child،۱۹۵۷).اما به دنبال انتشار کتاب «چشم اندازهای نوین در باستانشناسی»در سال ۱۹۶۸ توسط بنفورد پژوهش های نسبتا زیادی درباره سنتهای تدفینی وابعاد مختلف ان انجام شده است (Binford،۱۹۶۸).در اوایل دهه هفتاد میلادی در امریکای شمالی اینگونه مطالعات اهمیت بسیار زیادی پیدا کرد و نهایتا جایگاه ویژه ای در چهارچوب روش ها و تئوری های باستانشناسی پیدا نمود(BROWN.1981) ازسوی دیگر این گونه مطالعات زمینه ها لازم را در شفاف سازی نظریه ها مسائل روش شناختی باستان شناسی فراهم اورد (۱۹۹۴،RENfrew)در عین حال بعضی از متخصصین ارزش های نظریه پردازانه داده ای قبور و سنت های تدفین را رد نموده اند(۱۹۷۳،pIggou).

تاکنون پژوهش مستقل و جامع درباره سنت های تدفین دوره های پیش از تاریخ ایران انجام نشده است .اما بر اساس شواهد موجود شیوه ها وسنت های تدفین مدگان در فلات ایران از اغاز کشاورزی و استقرار دائم در روستاها (حدود ۸۰۰۰ ق.م ) تحت تاثیر باورهای دینی جوامع ان روز گار بوده است (۱۹۹۹،talai) .در این دوران مردگان را در زیر کف محل های مسکونی دفن می کردند .اعتقاد به ارواح،زندگی پس از مرگ ،قرار دادن هدایا در داخل قبور ،حالت های جمع شده اسکلت در داخل قبور و اندود کردن جسد با گل اخرا شاخص های عمده شیوه و سنت های تدفین در این دوران می باشد .این شاخص ها عموما جنبه آئینی دفن مردگان و اعتقادات ناشناخته را اشکار می سازد.

سنت ها و شاخص های اشاره شده در اغلب مناطق ایران بدون تغییرات محسوسی تا هزاره سوم پیش از میلاد –اغاز عصر مفرغ ایران، تداوم داشته است. در این دوره که همزمان با اغاز شهرنشینی در بعضی از مناطق ایران است ،سنت دیرپای دفن مردگان در زیر کف خانه های مسکونی متروک گردیده و مراحل اغازین شیوه ها و سنت های تدفین جدیدی به صورت دفن مردگان در قبرستان ها که عموما در خارج از محل های زیست و فعالیت های تولیدی قرار داشتند معمول شده است . دفن مردگان در قبرستان های عمومی،تا اوایل هزاره اول اول پ.م به گونه های قبرستان های در حاشیه و در ارتباط با محل های مسکونی و قبرستان های بدون ارتباط با محل های استقراری تداوم داشته است.قابل ذکر است قبرستان های بدون ارتباط با محل های مشخص استقراری می توانند در ارتباط با شیوه های معیشتی کوچگری مورد توجه قرار گیرند.بدون تردید مطالعه دقیق تر فرایند تغییرات در الگوهای تدفینی از اهمیت ویژه ای در راستای تبیین جنبه های معنوی فرهنگ های این دوران برخوردار می باشد .به لحاظ روش های مطالعاتی تغییرات در الگوهای تدفینی باید به طور تنگاتنگ با تغییرات الگوهای مادی فرهنگ ها ی پیش از تاریخدر نظر گرفته شوند و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند.درست است که سنت های تدفین نمایان گر جنبه های مذهبی می باشند،اما به طور منطقی این سنت ها تابع نوعی رفتار زندگان یا مردگان است (chapman.1981).

در ادامه سنت ها و شیوه های تدفین دوران ویژه ای از دوران های فرهنگی فلات ایران مورد توجه قرار گرفته است .این دوران به طور متعارف به عصر اهن ایران معروف است که در حدود ۱۴۵۰ پ.م شروع وتا اغاز امپراطوری هخامنشی (۵۵۰ پ.م) ادامه داشته است (طلایی ۱۳۷۴) . در این نوشتار به سنت های  تدفین مراحل اغازین ومیانی این دوران (۸۰۰ -۱۴۵۰) پ.م که انسجام وفراوانی داده ها بیش تر از مراحل متاخر ان است توجه شده است .قبل از ورود به مبحث اصلی لازم است به شاخص های اصلی این دوران اشاره شود .عصر اهن از نقطه نظر پژوهش های باستان شناسی ،بررسی تحولات فرهنگی فلات ایران و تبیین خاستگاه اقوام ایرانی و انچه که به عنوان فرهنگ منحصر به فرد ایران شناخته می شود و از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد .بر اساس شواهد موجود در این دوران ساختارهای فرهنگی و دینی معیشتی و قومی مردمان ساکن در ایران دگرگون گردید .به مرور در سده های بعد با ظهوراولین حکومت های منطقه ای وسرتاسری (ماننا و ماد) در نیمه غربی فلات ایران ورواج اعتقادات یکتاپرستی در گستره وسیع جغرافیایی فلات ایران فراهم گردید .در اغاز این دوران(حدود۱۴۵۰ پ.م) مردمان ساکن در شمال غرب ایران با کشف شیوه ذوب وعمل اوری فلز اهن ونیز بهره گیری از اهن در اوایل هزاره اول پ.م تحولات اقتصادی چشم گیری را به وجود اورد .این دگرگونی ها حکایت از پیشرفت فرهنگ و تمدن در جامعه ان روزگار دارد ،که در نهایت باعث تغییرات در روابط تاریخی،سیاسی و  اجتماعی اقوام ساکن در منطقه اسیای غربی بوده است .بارزترین این تغییرات در انتقال مرکز ثقل قدرت اقتصادی ،فرهنگی و نظامی از بین النهرین (سرمین جلگه ای ) به ایران (سرزمین کوهستانی )در اواسط هزاره اول پ.م به ظهور رسیده است .

الگوهای مشترک تدفین در عصر آهن :

در طول عصر اهن مردمان ساکن در ایران ،مردگا ن خود را در مکان ویژه ای که قبرستان نامیده می شود دفن می کردند. در این زمینه تفاوت عمده ای بین جامع یکجانشین و کوچنده وجود نداشته است.پیشینه این سنت در ایران به هزاره سوم پ.م برمی گردد .اما این پدیده در هزاره سوم چندان عمومیت نداشته است.همزمان با شروع عصر اهن تعداد قبرستان ها در اغلب مناطق ایران افزایش بی سابقه ای پیدا می کند .از این موضوع می توان همگونی سنت های رایج تدفین را در سرتاسر فلات ایران یا حداقل در نیمه غربی ان استنباط  نمود .بایداشاره نمود که نحوه کشف در شرایط علمی حاکم بر حفاری قبرستان های عصر اهن ایران در مواردی سوال برانگیز می بشد.

سنت های تدفین در عصر اهن تحت تاثیر اعتقادات مذهبی مردمان بوده است .در این زمینه یکی از شاخص های مهم اعتقاد به دنیای پس از مرگ می باشد .به همین منظور برای تامین حیاط واپسین غذا وحتی مایحتاج مورد لزوم زندگانی روزمره فرد را با تشریفات خاص باخود او دفن می کردند .از این نظر طیف گسترده ای از اشیا و و مواد مختلف از قبور این دوران کشف شده است که ویژگی های مشترک گونه شناختی و ائینی در بین انها دیده می شود .این موضوع به ارزش های مشترک ائینی وغیر ائینی این اشیا نیز در بیمن مردمان دلالت دارد .بنابراین انها را میتوان در دو گروه ائینی و غیر ائینی مورد توجه قرار دارد.از داخل قبور اشیا گوناگون که از مواد مختلف مثل طلا ،نقره ،مفرغ،اهن،سنگهای نیمه قیمتی وسفال ساخته شده اند کشف شده است که دارای ارزش های متفاوت می باشند .

قرار دادن اشیا به همراه جسد شاید جهت رضایت ارواح و دفع شر یا اعتقادات ناشناخته صورت می گرفت .یا اینکه شاید به دلایل ائینی منع استفاده از انها برای دیگران وجود داشته و حتما می بایست در داخل قبر قرار داده می شده است . شکی وجود ندارد که اثبات هر کدام از موارد یاد شده غیر ممکن می باشد .در بسیاری از موارد جنسیت اسکلت داخل قبر یا نوع اشیا داخل ان مطابقت دارد .به طوری که زیور الات از داخل قبور زنان در سنین مختلف والات وادوات رزم وشکار از قبور مردان پیدا شده است. این موضوع به نقش اجتماعی زنان و مردان در عصر اهن دلالت دارد.

به غیر از اشیا مصنوع،مواد خوراکی نیز از داخل قبور این دوران کشف شده است .حداقل در مورد قرار دادن مواد خوراکی از جمله گوشت بز و گوسفند یک نوع همگونی بین قبور این دوران دیده می شود .گوشت حیوانات یاد شده همیشه در داخل کاسه ها و بشقاب های سفالی قرار  داده می شده است این همگونی حائز اهمیت است ،چه بسا ممکن است این موضوع نشان دهنده اهمیت حیوانات در ساختار مذهبی مردمان عصر اهن باشد گرچه این سنت در زما ن های دورتر (نوسنگی) نیز در ایران رایج بوده است .ظروف سفالین به لحاظ  کمی بیشترین تعداد و نیز کم ارزش ترین اشیا داخال قبر این دوران را تشکیل می دهد .در این دوران عمدتا یک نوع سفال (خاکستری )به طور گسترده مورد استفاده روزمره عموم مردم بوده است که به لحاظ گونه شناسی هیچ نوع جنبه ائینی به این مجموعه متصور نیست .با توجه به کم ارزش بودن وعمومیت استفاده روزمره از ظروف سفالین در این دوره  ،قراردادن تعداد زیادی از انها در داخل قبور سوال برانگیز است .

به نظر می رسد داخل این ظروف مواد آئینی قرار می دادند که به دلیل ناپایدار بودن انها را در شرایط زیر خاک ودر گذر زمان اثار ملموس انها پوسیده واز بین رفته است.شناخت نوع این مواد در بازسازی سنت های تدفینی این دوران اهمیت  فوق العاده دارد. به رغم عدم کشف اثار ملموس مواد نهاده شده در داخل ظروف سفالین ،با بکارگیری روشهای علمی و ازمایشگاهی (تجزیه عنصری) در پژوهش های باستان شناسی تعیین نوع مواد امکان پذیر می باشد.چون که مواد قرارد اده شده در داخل ظروف سفالین در فرایند تجزیه و فروپاشی به صورت های مختلف در بدنه ظروف جذب می شوند که با تجزیه عنصری قسمت کوچکی از بدنه ظروف می توان به طور نسبی نوع مواد داخل ظروف در زمان استفاده پی برد.این ازمایشها در مطالعات قبور ایران تاکنون صورت نگرفته است.در اکثریت قاطع قبور عصر اهن جسدها در حالت های مختلف جمع شده دیده می شوند(جدول ۴).حالت های جمع شده در داخل قبور را می توان به سه حالت کاملا جمع شده ،نیمه جمع شده وکمی جمع شده تقسیم کرد.در اکثر موارد دست ها روی سینه جسد قرار داده شده اند به نظر می رسد این حالت ها نماد ادای احترام به موجودات نامشخص و یا مکان های مشخص باشند .حالت کلی اجساد در داخل قبور یاداور حالت جنین انسان در داخل رحم مادر است که به طور نمادین دنیای تولد و مرگ به عنوان دو پدیده مهم در زندگی انسان را نمایان می سازد.این بینش مردمان عصر اهن ،ضرورت حفظ اجساد واسایش انان راپس از مرگ اشکار می سازد. از سوی دیگر مرگ و پدیده های پس از ان ،گوناگونی علت مرگ،حالات و زمان های مختلف برای دفن ،عوامل طبیعی و مسائل فیزیولوژیک انسان را تا اندازه ای در طرز قرار گرفتن اجساد در داخل قبور موثر بوده است .به نظر می رسد جسد در مدت کوتاهی پس از مرگ در داخل قبرقرار داده شده باشدومحل دفن تغییری نکرده و از استخوان های بدن چیزی کسر نشده است .در عین حال از زمان مرگ تا دفن وتغییرات و اتفاقات رخ داده نمی توان اطلاعات دقیقی به دست اورد.

دفن اجساد به حالت جمع شده به پهلوی راست ،چپ ویا پشت انجام می شده است (جدول۳).با توجه به یافته ای اماری دفن اجساد به پهلوی راست و چپ عمومیت بیشتری داشته است .در این موردسنت های بومی و منطقه ای دخالت نداشته اند.افزون بر ان جهت جغرافیایی علت اصلی دفن اجساد به حالت های اشاره شده بوده است.جهت جغرافیایی به دلیل ملموس بودن ان ،بویژه طلوع و غروب خورشید که جهت شرق و غرب را مشخص می کند همیشه مورد توجه جوامع پیش از تاریخ بوده است .از این نظر نقش مایه خورشید به گونه های مختلفو به وفور در یافته های باستان شناسی حداقل از هزاره پنجم پیش از میلاد بدین سو دیده می شود .بنابراین تغییراتی را که در جهت قبور ،جهت سر مردگان و صورت مردگان در عصر اهن ایران قابل مشاهده است ،بدون در نظر گرفتن توجه مردمان به پدیده های ملموس طبیعی از جمله حرکت خورشید قابل بررسی نمی باشد .گرچه هنوز نمی توان به وضوح درباره نقش این پدیده ها در ساختار مذهبی به تبع ان در شیوه های تدفین این دوره اظهار نظر کرد.

شواهد باستان شناسی سنت ها تدفین:

اطلاعات مربوط به سنت های تدفین در این دوره با حفاری های قبور تپه های دین خواه،هفتوان تپه،یانیک تپه،مارلیک،گلورز،قیطریه تهران،سگزاباد،سیلک کاشان،خوروین کرج وقبرستان های غرب لرستان به دست امده است که در این نوشتار به بعضی از اطلاعات منسجم در این زمینه اشاره می شود.باید توجه داشت که همه این قبرستان ها در نیمه غربی فلات ایران واقع شده اند،بنابراین نتایج حاصل از تحلیل و تفسیر انها عمدتا قابل تعمیم به این مناطق است.

در تپه دین خواه در حوزه دریاچه ارومیه مجموعا ۳۳ قبر حفاری گردیده است که بیشتر به صورت قبرهای انفرادی بوده اند .این قبور به لحاظ ساخت و نوع قبر به دو دسته تقسیم می شوند :قبرهای ساده (چاله ای)و قبرهای ساخته شده از خشت. در قبرستان تپه دین خواه مردان و زنان و کودکان در سنین مختلف با سنت های مشابه در یک منطقه دفن شده اند .مردگان معمولا به صورت خمیده یا به پهلوهای چپ و راست دفن شده اند (جدول های ۳و۴).سر مردگان در جهات مختلف قرار داشته ،ولی مردگانی که سرشان در جهت جنوبی یا شمالی بوده بیشتر دیده می شود .به طوریکه از مجموع ۳۱ قبر ،۱۴ مورد به طرف جنوب ،۱۱موردبه شمال،۵موردبه طرف شرق و فقط یک مورد به طرف غرب بوده است.(جدول۲)مردگانی که به پهلوی چپ دفن شده اند معمولا در جهت شمالی وانهایی که به پهلوی راست دفن شده اند در جهت جنوبی بوده اند.ظاهرا رسم بوده است که سر مرده به طرف شرق باشد .البته تعیین وضعیت دقیق اسکلت در داخل قبور ،به دلیل تغییرات حاصل از فشار خاک چندان مقدور نیست .معمولا دو یا سه ظرف ظرف سفالی در قبور دین خواه تپه به دست امده است با این حال در دو مورد چهار ظرف سفالی ودر یک مورد یک ظرف سفالی در داخل هرقبر دیده می شود .ظروف اشاره شدهمتشکل از کاسه،بشقاب،تنگ و قوری می باشد .در داخل کاسه و بشقاب ،تکه گوشتی قرار می دادندکه استخوان های انا پیدا شده  است.ظروف سفالی در جای به خصوص در داخل قبر قرار نداشتند .به غیر از ظروف سفالی ،اشیای دیگری از قبیل سوزن،انگشتر ،خنجر،سرنیزه،پیکان ،چاقوی مفرغی ونیز مهره های مختلف به صورت گردنبند پیدا شده است.در گودین تپه نزدیک کنگاور ،فقط سه قبر مربوط به اواخر هزاره دوم پ.م شناخته شده است.این قبور در حاشیه تپه قرار گرفته و از نوع قبرهای ساده می باشند .مردها به صورت خمیده وانفرادی دفن شده اند .این قبور مربوط به اشخاص جوان هستند ودر یک مورد زنی با کودک نوزادی دفن شده است .به غیر از ظروف سفالی دست ساز ،ظروف فلزی ،خنجر،گوشواره،النگوی مفرغی و مهره های مختلف از داخل این قبور به دست امده است.

قبرستان تپه گیان نهاوند ،درقسمت های مرکزی تپه قرار گرفته و محوطه وسیعی از تپه را در بر می گیرد.۵۲ قبر از این قبرستان حفاری شده است که همه مربوط به اواخر هزاره دوم واوایل هزاره اول پ.م می باشد.در سطح تپه هیچ نشانه ای از وجود این قبور دیده نمی شود .این قبور بیشتر از نوع قبور ساده (چاله ای )هستند.در داخل قبور فقط یک اسکلت دیده می شود که به صورت خمیده هم به پهلوی راست وهم به پهلوی چپ دفن شده اند (جدول۳).این قبور جهت مشخصی ندارند ولی در اکثر موارد صورت مرده ها به طرف شرق بوده است (جدول۱).در سنت های تدفین کودکان و بزرگسالان ظاهرا هیچ تفاوتی مشاهده نمی شود وبه نظر می رسد هر دو گروه با سنت های مشابهی دفن گردیده اند .در داخل هر قبری معمولا ۲تا۳عدد ظرف سفالی دیده می شود ولی این تعداد هرگز از ۵عدد تجاوز نمی کند وبه ندرت فقط یک ظرف سفالی  در داخل قبور دیده می شود .با این حال معمولا کاسه ها و تنگ ها در اطراف سر و فنجان ها در اطراف پای مردگان نهاده شده اند .به غیر از ظروف سفالی اشیا متنوع دیگری از قبیل اشیا فلزی،مهره های سنگی ،همره های استوانه ای ،مجسمه های گلی کوچک حیوانات در داخل قبرهای گیان دیده می شود .محل خاصی در داخل قبور برای قراردادن این قبیل اشیا در نظر گرفته نشده است.برای مثال خنجرهای مفرغی و اهنی به طور معمول به کمر بسته می شوند ،در داخل قبو ردر بالای سر ویازیر سر ،جلو یا زیر دست راست و چپ گذاشته شده است .جالب توجه است که در دو مورد خنجرهای قرار داده شده در داخل قبور به عمد شکسته شده است.این موضوع می تواند در ارتباط با سنت های تدفینی مردان در پژوهش های اینده مورد توجه قرار بگیرد.

در غرب منطقه لرستان استقرارهای مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پ.م کشف نشده است.اما قبرستان ها معمولا در زمین های مسطح نزدیک رودخانه قراردارند .در بعضی از قبرستان ها از جمله «بردبال»نشانه های وجود دیوارها که محوطه قبرستان را احاطه کرده اند نیز مشاهده شده است .در حال حاضر اکثر قبور در زیر قشر ضخیمی از خاک مدفون شده اند .بعضی از قبرها در دوره های مختلف مورد استفاده مجدد قرار گرفته است.قبرستان های غرب لرستان عموما در ارتباط با محل های استقراری (شهر وروستا )نبوده اند.از این نظر تاریخ گذاری دقیق انها بسیار مشکل است .در قبرستان بردبال قبرها در یک مساحت محدود واقع شده اند.۷۲قبر در این محل مورد حفاری قرار گرفته است که به لحاظ ساخت به دو نوع قبر چاله و قبر سنگی تقسیم می شوند.قبرها بین ۴۰ تا ۸۰ سانتی متر عمق دارند.در کنار قبور بزرگ قبرهای کوچک از نوع ساده و چاله ای دیده می شود که در ان کودکان را دفن کرده اند .جهات قبور متفاوت بوده ولی جهت شمال غربی و جنوب شرقی غلبه دارد .در داخل قبرها اغلب یک اسکلت ودر موارد نادری دو اسکلت به دست امده است.در داخل قبور به غیر از ظروف سفالی که عمدتا برای نوشیدن مایعات کاربرد  دارند ،جنگ افزارهای فلزی،سنگهای چاقو تیز کن با دسته های فلزی و مهرهای استوانه ای به دست امده است .یکی از اشیا مشخص قبور ،تیغه های سنگ چخماق می باشد .از نظر تعداد ظروف داخل قبرها الگوی مشخصی در قبرهای غرب لرستان دیده نمی شود.در غرب لرستان قبور سنگی نسبت به انواع دیگر عمومیت بیشتری دارد.دیوارهای این گورها با چیدن سنگ های به اندازه های متفاوتی ساخته شده است.قبرهای غرب لرستان در یک جهت ساخته نشده اند .اشیا داخل انها تقریبا یکسان است وتفاوت فاحشی در انها دیده نمی شود .اشیا داخل قبور را می توان به سه گروه زیر تقسیم کرد :جنگ افزارهای مفرغی با شکل های مشخص ،لوازم مشخص و ظروف سفالی نخودی رنگ .از نظر تعداد ظروف سفالی داخل هر قبر هیچ الگوی مشخصی قابل مطالعه نیست وبه طوری که در داخل بعضی از قبور ۱۵ عدد ظرف سفالی و در بعضی دیگر فقط یک ظرف سفالی دیده می شود .دو قبرستان الف و ب که از نظر زمانی متفاوت می باشند ودر تپه سیلک کاشان حفاری شده است این قبرستان ها در محوطه بیرونی تپه سیلک واقع شده اند .در قبرستان ااف حدود ۱۵ قبرموردکاوش قرارگرفته است ولی به نظر می رسد این قبرستان حاوی قبور بیشتری بوده است .این قبور بیشتر از نوع قبرهای ساده چاله ای هستند .مرده ها به غیر از یک مورد به صورت خمیده و انفرادی دفن شده اند (جدول۴).جهت انها اغلب شمالی است وصورت مرده ها در اکثر موارد به طرف شرق می باشد(جدول۱).شمار ظروف سفالی با فرم ها و شکل های گوناگون در داخل قبرهای سیلک متفاوت می باشد .به طری که در بعضی از قبرها ۱۷ عددظرف سفالی دیده می شود .در حالی که در  بعضی دیگر اصلا ظرف سفالی قرار داده نشده است .جای قرار گرفتن ظروف درد اخل قبرها نیز متفاوت است .بهطوری که در ۸مورد ظروف در بالای سر مرده ودر۳مورد در اطراف پاهای مرده قرار داده شده است.به غیر از ظروف سفالی اشیای دیگری نیز در داخل قبور سیلک دیده می شود.ازجمله پیکان ها و سر نیزه های فلزی که اغلب در اطراف سر و پاهای مرده قرار داده شده اند .همچنین داس های فلزی که محل دقیق انها درداخل قبور مشخص نیست.جالب توجه است که بر خلاف قبور همزمان در نقاط دیگر ایران،خنجرهای فلزی لز داخل قبور سیلک پیدا نشده است.به غیر از جنگ افزار و الا ت فلزی که اشاره شد تعدادی زینت الات فلزی و نیز تعدادی مهر ومهره های استوانه ای  از داخل قبرها به دست امده است.

در قبرستان خوروین ۱۴ قبر مورد حفاری قرار گرفته است.که در گزارش منتشر شده جهت مرده ها و قبور مشخص نشده است وفقط به بیضی شکل بودن انها اشاره شده است .عمق قبرها از سطح زمین های اطراف بین ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر می باشد .نعداد ظروف سفالی داخل هر قبر متفاوت است .به طوری که در داخل بعضی از قبور فقط یک ظرف سفالی و در بعضی دیگر این تعداد به ۹ظرف سفالی نیز می رسد .به لحاظ شکل و فرم ،این ظروف عبارتند ازقوریها،کاسه ها و فنجان ها که عمدتا در اطراف سر مرده قرار داده شده اند.شایان توجه است که از داخل قبورخوروین به غیر از ظروف سفالین فقط یک خنجر و پیکان مفرغی پیدا شده است که در اطراف سر مردگان قرار داده شده بودند .

قبرستان قیطریه تهران بزرگترین قبرستان عصر اهن منطقه شمال مرکزی ایران به شمار می رود. از این قبرستان ۳۵۰ قبر ساده بیضی شکل کشف شده است .مردگان معمولا به صورت انفرادی دفن شده اند .اکثر مردگان به صورت خمیده به پهلوی راست یا به پهلوی چپ دفن شده اند(جدول۳).در این قبرستان اغلب مردگان روبه شمال دفن شده اند و صورت انها در اکثر موارد به طرف شرق می باشد(جدول۱).اشیا داخل قبرها به غیر از ظروف سفالی عبارتند از :اشیا مفرغی شامل چاقو ،سرنیزه ،پیکان،اینه و اشیای کوچک.به غیر از این ها تکه کوچک زرین نیز در داخل قبر دیده می شود .اثار گوشت که در داخل ظروف سفالی قرار داده شده بودند نیز کشف شده است .به طور متوسط ۶ ظرف سفالی در داخل قبرها قرار داده شده که به لحاظ فرم و شکل متشکل از قوری ها ،تنگ ها و ظروف دیگر است که عمدتا مقابل سر مرده و گاه در اطراف پای مرده قرار داده شده اند .قبرستان مارلیک هم از نظرکمیت هم از نظر کیفیت اثار و اشیای نفیس جای ویژه ای در بین قبرستان های عصر اهن ایران دارد.در این قبرستان بسیار معروف ،۵۷قبر کاوش شده است.از همه مهمتر این که گزارش کامل و نهایی حفاری مارلیک چاپ و منتشر شده است . از نظر ساختمان قبرهای ان به چهار دسته تقسیم می شود .دسته اول قبرهایی هستند که به شکل نامنظم در بین سنگ ها بزرگ طبیعی  ساخته شده اند ودر ساخت دیواره های انها از سنگ و ملات گل استفاده شده است .ابعاد این قبور ۵در ۳ متر می باشد و ازط داخل انها اشیای  نفیس زیادی به دست امده است .بر اساس یافته های داخل قبور به نظر می رسد که مردمان ساکن مارلیک کلیه اشیا قیمتی هر شخص را با خود او دفن می کردند .نوع دوم از قبرهای مارلیک به شکل مستطیل وبا استفاده از تخته سنگهای نازک و ملات گل ساخته شده اند ،سنگهای به کار رفته در این قبرها به رنگ قهوه ای و زرد می باشند که به نظر می رسد استفاده از این سنگ ها دلایل مذهبی داشته است .سطح دیواره های این قبور نیز با گل قرمز رنگ اندود شده است .این شیوه از قبور همزمان مارلیک گزارش نشده است .یکی دیگر از قبور مارلیک ،قبرهایی است که به ابعاد ۳در ۳متر که به شکل چهار گوش ساخته شده اند .در ساخت این قبور از قطعات سنگ و ملات گل استفاده شده است .اشیا پیدا شده از داخل انها بسیار محدود بوده است .اخرین دسته از قبور مارلیک ،قبرهایی هستند که به ابعاد۱×۲ متر که در ساخت انها از قلوه سنگ وملاط استفاده شده . فقط دندانها و دهنه مفرغی اسب در داخل انها دیده می شود .به طور کلی اشیای به دست امده از قبور مارلیک را می توان به سه دسته :تشریفاتی،مذهبی و ابزار و ادوات مورد استفاده روزانه تقسیم بندی کرد .این اشیا و نیز نوع قبور و بعضی سنت های تدفینی در قبرستان مارلیک نشان می دهد که مردمان ساکن در این منطقه دارای هویتی بوده اند که قبلا سابقه نداشته است.

نتیجه:

اگر چه اظهار نظر دقیق و قطعی درباره سنت های تدفین عصر اهن ایران و ارتباط ان با اعتقادات مذهبی این دوران بنابر دلایلی که در ادامه به انها اشاره خواهد شد عجولانه است،اما با توجه به داده های موجود می توان نمای اجمالی از روندها و سنت های تدفین این دوران را ترسیم کرد:

۱-همگانی شدن تدفین مردگان در قبرستان ها .به نظر می رسد این پدیده ربط چندانی با گسترش و تمرکز اجتماعات در این دوره نداشته است.چون که شمار زیادی از قبرستان های این دوره بدون ارتباط با محل های استقراری و سکونت دایم می باشند.اگر اینگونه از قبرستان ها را متعلق به مرمان کوچنده در نظر بگیریم،در این صورت موضوع وضوح و شفافیت بیشتری خواهد داشت .

۲-احترام به قبرستان ها به عنوان نماد احترامبه ارواح نیاکان و در گذشتگان و نیز اسایش مردگان پس از مرگ مورد توجه بوده است.به طوری که در هیچکدام از قبور مطالعه شده علائم و نشانه های تخریب عمدی دیده نمی شود .افزون بر ان بیشتر قبرستان ها در محل های سرسبز ،کنار رودخانه و بالای تپه های مشرف به دره های سرسبز واقع شده اند .

۳-نحوه قرار گرفتن جسد در داخل قبور(پهلوی راست یا چپ)،جهت قبور،جهت صورت ،خمیدگی اسکلت ،اشیا داخل قبور همگی تحت تاثیر سنت های تدفین بوده است.اما تحلیل دقیق ارتباط موارد یاد شده با سنت ها و نیز عملکردهای ائینی انها به دلیل نبود  توازن در داده های به دست امده از مناطق مختلف ایران امکان پذیر نمی باشد .در عین حال می توان به الگوهای مشترک تدفین در این دوره اشاره نمود .در این راستا به نظر می رسد الگوهای مشترک تدفین ناشی از الگوهای مشترک مذهبی بوده است.

۴-در سنتهای تدفین عصر اهن ایران،در بیشتر موارد صورت مرده ها به طرف شرق می باشد.این موضوع می تواند به عنوان اهمیت جهت شرق در اعتقادات و باورهای دینی مردمان این روزگار مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.اما جزئیات این مسئله هنوز به اندازه کافی روشن نیست.کمبود داده ها،عدم انسجام در روش های حفاری قبور ،شیوه های نا کارامد ثبت وضبط داده ها ،وسعت و تنوع اقلیمی ایران ،مهاجرت اقوام مختلف در طول هزاره دوم پ.م موانع اصلی در مطالعه و بررسی دقیق سنت های تدفین به شمار می روند.مجموعه این مشکلات هر پژوهشگر باستان شناسی را مجبور می سازد که میدان فرض و گمان را گسترش دهد .جهت برطرف کردن مشکلات اشاره شده لازم است راهکارهای جدید علمی در حفاری و مطالعه قبرستان های عصر اهن ایران مورد توجه قرار گیرد .هدف های از پیش تعیین شده در حفاری قبرستان های این دوران باید در انطباق با یافتن پاسخ های لازم به سوالات مطرح شده باشد .افزون بر ان،جهت رسیدن به حداکثر اطلاعات تخصصی باید روش هماهنگ در حفاری قبرستان ها به کار گرفته شود .در زمینه تحلیل یافته های قبور دیگر نمی توان به روش های سنتی از جمله یافتن و انتقال اشیا داخل قبور به مجموعه های خصوصی و موزه ها و توصیف سطحی انها اتکا نمود .با توجه به اینکه تک تک اشیا داخل قبور ،ساختمان قبور و وضعیت قرار گرفتن اسکلت بر اساس سنت های خاصی صورت گرفته است لازم است به غیر از گونه شناسی اشیا و توصیف ساختمان قبور ،کاربرد اشیا و نیز شناخت نوع موادناپایدار داخل ظروف سفالی با استفاده از شیوه های ازمایشگاهی انجام شود.استفاده از شیوه های پیشرفته مطالعاتی این امکان را برای باستان شناس به وجود می اورد تا میدان فرض و گمان را هر چه بیشتر در مطالعات خود محدود نماید.

جدول۱:جهت صورت مردگان در قبور عصر اهن ایران

جدول۲٫جهت سر مردگان درقبور عصر اهن ایران

جدول۳:وضعیت قرارگیری اسکلت در داخل قبورعصر اهن ایران

جدول۴-وضعیت خمیدگی اسکلت در قبور عصر اهن ایران

+



بیشتر ما این علامت را درقبرستان مسیحیان میبینیم  .میگویند که در دوران مسیحیت این علامت استفاده شده حدود2000 سال پیش اما گاهاجاهایی را ما میبینیم که تا 3000 سال قدمت دارند و علامتی بشکل+ مشاهده میشود و این یعنی ...

اما در مکانهای پربار هم این علامت به کار برده شده.

در تفسیر این علامت خیلی باید دقت کرده چون مهم این است تشخیص دهیم این علامت به مال تعلق دارد یا نشان سنگ مزاراست.

 

گاهی به معنی اشاره به جای دیگر است: یعنی هر 4 ساق صلیب را اندازه بگیر هر کدام که بزرگتر بود به آن طرف برو.گاهی آن ساق که کوچکتر است مسیر را نشان میدهد.اگر هر 4 ساق هم اندازه بود به همانجا اشاره دارد.خیلی باید دقت کرد .باید یک کارشناس حتما در کنارتان باشد.

صلیبها به شکلهای خیلی متنوعی طراحی شده اند. مثلا در آذربایجان این صلیبها از دوران بیزانس به یادگار مانده اند.

صلیبها گاهی درکنارشان علامت دومی هم دارند مثل یک+ یا o
که به ما مقیاس میدهند.
به سر خاچ باید دقت کنید که بسته باشد.اگه خاچ ما تکی بود درست است 1-3-5-7-11به دنبال مزار باشید.

پاسخ به کاربران در نوبت پاسخ :

لطفا سوالات خود را فقط از طریق تلگرام یا بخش نظرات ارسال فرمایید.

سوال مطرح شده توسط کاربر میهمان!!

سلام جناب باقری

یه سوال ازت دارم ربطی به اشتراک و کارشناسی هم نداره. خیلیا ازتون پرسیده بودن ولی بلد نبودن خوب بپرسن.

شما که میگید مرتکب جرمی نشدید و فقط اطلاعات دادن به مردمه. پس چرا سایتتونو فیلتر میکنن و سایت امثال علی عزیزیان رو دیگه فیلتر نمی کنند؟!
آقای باقری، خرید و فروش دستگاه هم که ممنوعه پس چطور آزادانه تبلیغات می کنید؟! یا اینکه چگونه می توانید بدون دردسر اطلاعات به مردم بدهید و حتی عکس و فیلم از خودتون هم بذارید و تا بحال، مشکل چندانی هم براتون پیش نمیاده؟؟!!!

و در آخر منه نوعی حتی اگه از شما یا هر کس دیگه ی فلزیاب بخرم نمیتونم حملش کنم چون جرمه و کارم میکشه به سیاه چال؟!!
لطفا شک و تردید های پیرامون این سوال را در وبسایتتون مطرح کنید.
چون باور کنید ترس هایی در ذهن خیلی از کاربران این سایت وجود داره .

منتظر جواب خود در این سایت هستم

با نهایت ادب و احترام

-------------------------

پاسخ فرید باقری

دوست سخنور من!

شما خیلی خوب سوالتان رو مطرح کردید و خیلی عالی افکارتان رو بیان فرمودید ولی یک اشکال در سخنانتان وجود داره و اون اینه که یا شما از قوانین اطلاع کامل و جامعی ندارید و تمام مباحث را بر اساس شنیده ها و توهماتتان بیان داشته اید و یا اینکه تمام سخنانتان نشات گرفته از خط دهی فرد یا افرادی مفت خور و بی مایه، بوده و هست!؟

البته می دانم که اظهار تعجب شما 100% نمادین بوده! زیرا اگر کاربران قدیمی به یاد داشته باشند، عینا این سوالات با کمی تغییرات در چند سال اخیر با اسامی مختلف، مطرح شده است و این قبیل حرکات فقط در جهت از بین بردن تمرکز بنده و نیز تشویش اذهان عمومی صورت پذیرفته است! ولیکن من برای روشن شدن موضوع برای آن دسته کاربران تازه وارد، که از موضوعات مطرح شده گذشته و سیاه بازی های بچه گانه امثال شما و دوستانتان اطلاعی ندارند، موارد مطروحه حضرتعالی را ، مو به مو پاسخ می دهم :

1 - وبلاگ آکادمی گنج بنابر گزارش افرادی مغرض و البته جیره خوار! ابتدا توسط کارگروه مصادیق مجرمانه ، فیلتر شد و سپس بنابر اظهارات دبیرخانه آن کار گروه محترم، وبلاگ قبلی بنده و محتویات آن بدلیل راهنمایی و آموزش چگونگی رسیدن به گنج به کاربران و مراجعه کنندگان و نیز وارد نمودن اتهام معاونت در حفاری های غیر مجاز صورت گرفته در اقصی نقاط کشور!! به بنده، ضمن توقیف مطالب درج شده بنده، وبلاگ قبلی نیز کلا مسدود گردید . (فایل صوتی ریز مکالمات تلفنی بنده و همچنین پاسخهای دبیرخانه مذکور موجود بوده، که بدلیل ممنوعیت انتشار آن بدون اخذ مجوز لازم، از انتشار آن معذور می باشم)

2 - اینکه من مدعی هستم جرمی مرتکب نشده ام و راهنمایی و کمک های بنده نیز بیشتر در جهت جلوگیری از حفاری ها و تخریبهای بی مورد مردم و نیز از بین نرفتن فرهنگ و تاریخ گمشده کشورمان، اقدام به کمک و راهنمایی مردم نموده ام، ملاک نتیجه گیری نیست! چرا که توسط کارگروه مصادیق مجرمانه بصورت تلفنی عینا متهم به معاونت در جرم حفاران ناشی هم قرار گرفته ام و تا جرمی کاملا محقق و اثبات نگردیده است، معاونی برای آن جرم نیز، نمی توان در نظر گرفت!

3- و اما در مورد عدم برخورد کارگروه مصادیق مجرمانه با وبسایتها و وبلاگهای متعلق به علی عزیزیان و ... باید عرض کنم که این موضوع عین 2x2=4 می باشد و لازم به توضیحات جامع هم ندارد! چرا که بنابر اعتراف شخصی آقای علی عزیزیان خطاب به چندین نفر از کاربرانی که با وی ارتباط تلفنی برقرار ساخته بودند، ایشان به صراحت اعلام نموده اند که ایشان آدمشو دارند!! و می دانند باید چیکار کنند تا کاری باهشون نداشته باشند!! (البته فایل صوتی، مکالمات آقای عزیزیان با کاربر ناشناس مذکور ، که توسط کاربر فوق الذکر برایم ارسال گردیده است را میتوانید از لینک زیر دانلود نمایید.)

4 - برابر قانون ، خرید ، فروش و نگهداری تجهیزات فلزیابی و گنج یابی برای افراد معمولی ممنوع بوده و فقط با داشتن مجوزهای لازم از وزارت معادن و فلزات و تاییدیه وزارت اطلاعات و سازمان میراث فرهنگی، این امر میسر می باشد و کشف آن در حین حمل و نقل و یا در محل زندگی و منزل فقط منجر به مصادره و ضبط این تجهیزات به نفع سازمان میراث فرهنگی خواهد شد و فقط در شرایطی شما را به سیاه چالی که فرمودید می اندازند که در حین حفاری و بیرون آوردن اشیاء یا زمان فروش آنها ، شما را دستگیر نمایند.

5 - در ضمن معرفی دستگاه و آموزش کار با دستگاه در هیچ کجای قانون جرم نیست، چرا که با چاقو هم خیار پوست می کنند و هم میتوانند آدم بکشند!! پس با این حساب، فروش چاقوی میوه خوری هم باید اعدام در پی داشته باشد!!

6 - باید با صراحت عرض کنم که ترس بسیاری از افراد، بدلیل نا آگاهی و عدم اشراف بر قوانین و مقررات بوده و نباید آن را به همه نسبت دهید !! چرا که بطور مثال بنده روزانه تعداد زیادی تماس تلفنی و ارتباط مختلف، از سراسر کشور دارم و نه برای من و نه برای افراد مرتبط با من ، تاکنون مشکلی پیش نیامده است و بنده معاون عملیاتی گروه القائده یا داعش و ... نیستم که شبانه روز بخواهند مرا نیز تحت نظر اطلاعاتی قرار داده باشند و کلیه مکالماتم را شنود نمایند!!

7 - در پایان ضمن احترام به تمامی کاربران گرامی، این نکته را عرض می نمایم که تمام این مقبولیت و موفقیت های امروزم را، مدیون مردمی هستم که با حمایت و اظهار لطف همیشگی خود ، مرا در راهی که انتخاب نموده ام یاری نموده اند، زیرا دیگر همه می دانند که فرید باقری، با صداقت و کمک به بسیاری از مردم و نیز صراحت لهجه ، به این نقطه رسیده است و هیچ ادعایی مبنی بر استاد بودن و انجام کارهای خارق العاده نداشته و ندارد و اگر هم، بنابر تنگ نظری ها و نامردمی های عده ای معلوم الحال، همه چیزم را از دست دهم ، ناراحت از دست دادن آن نخواهم بود و مجددا از نقطه ای دیگر و از صفر، آغاز می نمایم ، زیرا بنده به جای داشتن افرادی با نفوذ ، نیازمند مغز و هوشی سرشار از اطلاعات مهم میباشم که به لطف خدا تا حدی از آن نیز بهره مندم و در نهایت معتقدم که گر خداوند سبحان زحکمت ببندد دری، ز رحمت گشاید در دیگری!

و این بیت را هم بخاطر بسپارید که، در مسلخ عشق جز نکو را نکشند! روبه صفتان زشت خو را نکشند!

موفق و سربلند و پیروز باشید- فرید باقری

در حین حفاری امکان داره که با علائم و آثار زیادی مواجه بشوید که در اکثر مکان ها مشترک است و امکان داره با آثاری هم مواجه بشوید که تا حالا نمونه اش را از نزدیک مشاهده نکرده باشید و یا نشنیده باشید . معمولا این آثار برای مکانها و یا هدف های کوچک و متوسط صدق می کند .

اول اینکه در سطح زمین باید نشانه هایی وجود داشته باشد. مثلا تخته سنگی که بتواند نظرها را به خود جلب نماید، باید بابقیه سنگهای اطراف فرق داشته باشد و به راحتی نتوان آن را جابجا نمود و یا اینکه نوشته و نشانه هایی بر روی سنگ وجود داشته باشد و یا ...

توجه داشته باشید وجود تخته سنگ، درخت کهنسال، چشمه آب، تپه و تل خاکی،دلیل وجودحتمی و صددرصدی گنج و دفینه نیست!

بعضی از افراد فکر می کنند که هر تپه ای نشانه گنج است، در صورتی که از نشانه های وجود گنج دریک تپه این است که اولا خاک آن دستی بوده و نباید بکر یا طبیعی و دارای رگه های سنگی باشد. ثانیا تپه در محلی قرار گرفته باشه که در اون منطقه مشابه اون تپه کم باشد و در نزدیکی اون تپه آثاری همچون درخت کهنسال و چشمه آب و ...وجود داشته باشد. توجه داشته باشید که با دیدن درست آثار و علائم موجود و گمانه زنی درست و اصولی، می تواند شما را از حفاریهای بیهوده و مایوس کننده، تا حدود زیادی نجات دهد!

پس از شروع حفاری نیز توجه داشته باشید که ابتدا باید از خاک سطح عبور کنید و بسته به منطقه مورد نظر (کوهستانی، جنگلی، کشاورزی و ...) حداکثرتا عمق ۷۰ سانتیمتر، آثاری همچون ذغال، خشت یا تکه آجر،سنگ رودخانه ای و ...تا این عمق، دلیلی محسوب نمیشوند و حدودا از عمق یک متری به بعد است که باید آثار را کم کم مشاهده نمایید، مثل سنگچین، خاک قبر یا اسکلت یا جسد انسان، کوزه سفالی، ذغال چوب یکدست(حداقل۷ سانتیمتر)و یا گلهای صابونی(روغنی)  که در گذشته جهت عایق و جلوگیری از عبور آب و رطوبت ومحافظت از اموال مورد استفاده قرار می گرفته و یا ماسه بادی خشک و خاک نرم و زرد رنگ مانند زرچوبه که به عنوان فشار شکن و یا زه کش مورد استفاده قرار می گرفته و همچنین ملات دست ساز آهکی همراه با سنگ چین منظم و طاقی شکل که میتواند این ملات نوعی ساروج نیز باشد و ...

اما وجود ذغال چوب یا سنگ هم از دلایل وجود صددرصد گنج و دفینه نیست، چرا که در گذشته امکان داشته چوپانی و یا فردی در آن مکان آتشی روشن کرده باشد و یا سقف چوبی و دیوار سنگی ساختمان و عمارتی بر اثر جنگ یا آتش سوزی فرو ریخته باشد. آن مکان وقتی تائید میشود که نشانه های دیگر هم وجود داشته باشند و به هیچ عنوان خاک نبایستی بهم خورده و دارای لکه های خاکی با رنگهای مختلف باشد.

از دیگر نشانه ها، سنگچین با ملات و یا وجود تخته سنگ یا سنگ های تراش خورده بزرگ در عمق حدودی یک و نیم متر به بعد (که حتی تا عمق 35 متری نیز مشاهده شده است!).

آجر و خشت های خام که بصورت مربع بوده و پلکانی یا منظم و بی دلیل چیده شده باشند بطوریکه مسکونی بودن مکان را تائید نکند، نیز می تواند از نشانه ها دفینه باشد.

و توجه داشته باشید که مشاهده لوزی و هر شی ء فلزی ، سنگی و سفالی و غیره به شکل آن تماما به منزله دنیای مردگان و خانه آخرت مردگان محسوب می گردد و طرز قرار گیری آن بسیار مهم می باشد. همچنین مشاهده سنگهایی به شکل کله قند و نیز هرم 3 یا 4 وجهی آنهم رو به بالا نیز، از نشانه های مذهبی و آیینی بوده و نشانه وجود مقبره ای در زیر همان نقطه به فاصله حداقل 3 و حداکثر 10 برابر می باشد.

موارد ذکر شده بالا بخش بسیار کوچکی از مبحث چگونگی شناخت آثار و علائم و نیز چگونگی حفاری صحیح و موفقیت آمیز در گنج یابی حرفه ای، میباشد که برای شروع، بحث فوق الذکر ، به عنوان مقدمه آن به تمامی علاقمندان تقدیم می گردد.

برگرفته از آرشیو وبلاگ های قبلی فرید باقری

با سلام خدمت دوستان و گنج پژوهان گرامی

آدرس وبلاگ آکادمی گنج به این وبلاگ تغییر یافته است.